ध्रुवीय उपग्रह प्रमोचन वाहन

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से
(पीएसएलवी से अनुप्रेषित)
नेविगेशन पर जाएँ खोज पर जाएँ
साँचा:infobox rocket/Payloadसाँचा:infobox rocket/Payloadसाँचा:infobox rocket/Payload
ध्रुवीय उपग्रह प्रमोचन वाहन
Polar Satellite Launch Vehicle
लॉन्चिंग पेड की ओर जा रहा पीएसएलवी रॉकेट
लॉन्चिंग पेड की ओर जा रहा पीएसएलवी रॉकेट
कार्य मीडियम लिफ्ट प्रक्षेपण प्रणाली
निर्माता इसरो
मूल देश साँचा:flag/core
मूल्य प्रति लॉन्च (२०२४) पीएसएलवी-सीए 90 करोड़
आकार
ऊंचाई साँचा:convert
व्यास साँचा:convert
द्रव्यमान पीएसएलवी-जी: साँचा:convert
पीएसएलवी-सीए: साँचा:convert
पीएसएलवी-एक्सएल: साँचा:convert
चरण 4
क्षमता
लॉन्च इतिहास
वर्तमान स्थिति सक्रिय
लॉन्च स्थल सतीश धवन अंतरिक्ष केंद्र
कुल लॉन्च 37
पीएसएलवी-जी: 12
पीएसएलवी-सीए: 11
पीएसएलवी-एक्सएल: 14
सफल लॉन्च 35
पीएसएलवी-जी: 10
पीएसएलवी-सीए: 11
पीएसएलवी-एक्सएल: 14
असफल परीक्षण 1 (पीएसएलवी-डी1)
आंशिक असफल परीक्षण 1 (पीएसएलवी-सी1)
प्रथम उड़ान पीएसएलवी-जी: 20 सितंबर 1993
पीएसएलवी-सीए: 23 अप्रैल 2007
पीएसएलवी-एक्सएल: 22 अक्टूबर 2008
उल्लेखनीय पेयलोड चन्द्रयान
मंगलयान
ऐस्ट्रोसैट
स्पेस कॅप्सुल रिकव्हरी प्रयोग-1
भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली
बूस्टर (पीएसएलवी-जी) - एस9
बूस्टर की संख्या 6
थ्रस्ट साँचा:convert
विशिष्ट आवेग साँचा:convert
जलने का समय 44 सेकंड
ईंधन ठोस
बूस्टर (पीएसएलवी-एक्सएल) - एस12
बूस्टर की संख्या 6
थ्रस्ट साँचा:convert
विशिष्ट आवेग साँचा:convert
जलने का समय 49 सेकंड
ईंधन ठोस
प्रथम चरण
ईंधन वजन साँचा:convert
Motor एस139
थ्रस्ट साँचा:convert
विशिष्ट आवेग साँचा:convert (समुद्र तल)
साँचा:convert (निर्वात)
जलने का समय 105 सेकंड
ईंधन ठोस
द्वितीय चरण
इंजन 1 विकास
थ्रस्ट साँचा:convert
विशिष्ट आवेग साँचा:convert
जलने का समय 158 सेकंड
ईंधन N2O4/UDMH
तृतीय चरण
Motor एचपीएस3
थ्रस्ट साँचा:convert
विशिष्ट आवेग साँचा:convert
जलने का समय 83 सेकंड
ईंधन ठोस
चतुर्थ चरण
इंजन 2 x एल-2-5
थ्रस्ट साँचा:convert
विशिष्ट आवेग साँचा:convert
जलने का समय 425 सेकंड
ईंधन MMH/MON
चित्र:399px-PSLV-CA 1.jpg
पी.एस.एल.वी सी8 इटली के एक उपग्रह को लेकर सतीश धवन अन्तरिक्ष केन्द्र से उड़ान भरते समय

ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपण यान या पी.एस.एल.वी भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान संगठन द्वारा संचालित एक उपभोजित प्रक्षेपण प्रणाली है। भारत ने इसे अपने सुदूर संवेदी उपग्रह को सूर्य समकालिक कक्षा में प्रक्षेपित करने के लिये विकसित किया है। पीएसएलवी के विकास से पूर्व यह सुविधा केवल रूस के पास थी। पीएसएलवी छोटे आकार के उपग्रहों को भू-स्थिर कक्षा में भी भेजने में सक्षम है। अब तक पीएसएलवी की सहायता से 70 अन्तरिक्षयान (30 भारतीय + 40 अन्तरराष्ट्रीय) विभिन्न कक्षाओं में प्रक्षेपित किये जा चुके हैं।[१] इससे इस की विश्वसनीयता एवं विविध कार्य करने की क्षमता सिद्ध हो चुकी है।

२२ जून, २०१६ में इस यान ने अपनी क्षमता की चरम सीमा को छुआ जब पीएसएलवी सी-34 के माध्यम से रिकॉर्ड २० उपग्रह एक साथ छोड़े गए।[२] इससे पहले 28 अप्रैल 2008 को इसरो ने एक साथ 10 उपग्रहों को अंतरिक्ष में भेजकर एक ही बार में सबसे ज़्यादा उपग्रह अंतरिक्ष में भेजने का विश्वरिकॉर्ड बनाया था।[२]

तकनीकी आंकड़े

पी.एस.एल.वी-सी८ से सम्बन्धित तकनीकी आंकड़े निम्नवत हैं:

  • कार्य : एकल प्रक्षेपण यान (Expendable launch vehicle)
  • निर्माता : भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान संगठन
  • आकार
    • ऊंचाई : 44 m
    • व्यास : 2.8 m
    • द्रव्यमान : 294,000 kg
    • चरणों की संख्या : 4
  • क्षमता
    • LEO तक पे-लोड : 3,250 kg
    • SSO तक पे-लोड : 1600 kg
    • GTO तक पे-लोड : 1000 kg
  • बूस्टर या शून्य-स्टेज
    • बूस्टरों की संख्या : 6
    • इंजन : 1 ठोस
    • प्रणोद (थ्रस्ट) : 502.600 kN
    • विशिष्ट आवेग (Specific impulse) : 262 sec
    • बर्न समय (Burn time) 44 seconds
    • ईंधन : HTPB (ठोस)
  • प्रथम चरण
    • इंजन : 1 ठोस
    • प्रणोद : 4,860 kN
    • विशिष्ट आवेग : 269sec
    • बर्न समय : 105 सेकेण्ड
    • ईंधन : HTPB (solid)
  • द्वितीय चरण (Second stage)
    • इंजन : 1 विकास
    • प्रणोद : 725 kN
    • विशिष्ट आवेग : 293 sec
    • बर्न समय : 158 seconds
    • ईंधन : N2O4/UDMH
  • तृतीय चरण
    • इंजन : 1 solid
    • प्रणोद : 328 kN
    • विशिष्ट आवेग : 294 sec
    • बर्न समय : 83 सेकेण्ड
    • इंधन : ठोस
  • चतुर्थ चरण
    • इंजन : 2 liquid
    • प्रणोद : 14 kN
    • विशिष्ट आवेग : 308 sec
    • बर्न समय : 425 seconds
    • ईंधन : MMH/UDMH

प्रक्षेपण का इतिहास

यान संस्करण प्रक्षेपण तिथि प्रक्षेपण स्थान पे-लोड द्रव्यमान परिणाम टिप्पणियाँ
डी1 पी.एस.एल.वी 20 सितम्बर 1993
05:12
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-1इ 846 किलो साँचा:noअसफल प्रथम विकास उड़ान। सॉफ्टवेयर त्रुटि बंगाल की खाड़ी में वाहन दुर्घटना का कारण बनता है (700 सेकंड के उड़ान भरने के बाद)
डी2 पी.एस.एल.वी 15 अक्टूबर 1994
05:05
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-पी2 804 किलो साँचा:yesसफल पहली सफल उड़ान विकास
डी3 पी.एस.एल.वी 21 मार्च 1996
04:53
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-पी3 920 किलो साँचा:yesसफल
सी1 पी.एस.एल.वी 29 सितंबर 1997
04:47
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-1डी 1,250 किलो साँचा:partial आंशिक विफलता पहली परिचालन उड़ान। चौथे चरण की योजना बनाई कक्षा की तुलना में कम थी, जिसके परिणामस्वरूप कमजोर प्रदर्शन रहा। सैटेलाइट ने सही कक्षा प्राप्त करने के लिए खुद का ईधन इस्तेमाल किया।
सी2 पी.एस.एल.वी 26 मई 1999
06:22
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon ओशनसैट-1
साँचा:flagicon DLR-Tubsat
साँचा:flagicon KitSat 3
1050 किलो
45 किलो
107 किलो
साँचा:yesसफल पहली बार विदेशी उपग्रहों लांच और कई उपग्रहों ले जाने में समर्थ
सी3 पी.एस.एल.वी 22 अक्टूबर 2001
04:53
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon TES
साँचा:flagicon Proba
साँचा:flagicon BIRD
1108 किलो
94 किलो
92 किलो
साँचा:yesसफल पहली बहु आर्बिटर मिशन।
सी4 पी.एस.एल.वी 12 सितंबर]] 2002
10:23
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon METSAT 1 (Kalpana 1) 1060 किलो साँचा:yesसफल भू-तुल्यकालिक स्थानांतरण कक्षा में भारत का पहला प्रक्षेपण
सी5 पी.एस.एल.वी 17 अक्टूबर 2003
04:52
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon रिसोर्ससैट 1 1,360 किलो साँचा:yesसफल पेलोड क्षमता पहले पीएसएलवी प्रक्षेपण के बाद से 600 से अधिक किलो बढ़ा दी गई है।
सी6 पी.एस.एल.वी 5 मई 2005
04:45
श्रीहरिकोटा* साँचा:flagicon कार्टोसैट 1
साँचा:flagicon HAMSAT
1560 किलो
42.5 किलो
साँचा:yesसफल दूसरे लांच पैड से पहली बार पीएसएलवी लॉन्च किया गया।
सी7 पी.एस.एल.वी 10 जनवरी 2007
03:54
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon कार्टोसैट 2
साँचा:flagicon स्पेस कॅप्सुल रिकव्हरी प्रयोग
साँचा:flagicon LAPAN-TUBSAT
साँचा:flagicon PEHUENSAT-1
680 किलो
500 किलो
56 किलो
6 किलो
साँचा:yesसफल पहली बार चार उपग्रहों को प्रक्षेपित करने के लिए दोहरी लॉन्च एडाप्टर का प्रयोग किया गया।
सी8 पी.एस.एल.वी-CA 23 अप्रैल 2007 श्रीहरिकोटा* साँचा:flagicon AGILE
साँचा:flagicon AAM
537 किलो साँचा:yesसफल First flight of the 'core-alone' version
सी10 पी.एस.एल.वी-CA 21 जनवरी 2008 श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon TECSAR 260 किलो साँचा:yesसफल
सी9 पी.एस.एल.वी-CA 28 अप्रैल 2008[३] श्रीहरिकोटा* साँचा:flagicon Cartosat-2A
साँचा:flagicon IMS-1/TWSAT
साँचा:flagicon Cute 1.7+APD-2
साँचा:flagicon Seeds-2
साँचा:flagicon CanX-2
साँचा:flagicon CanX-6/NTS
साँचा:flagicon Delfi-C3
साँचा:flagicon AAUSAT-II
साँचा:flagicon Compass 1
साँचा:flagicon RUBIN
800 किलो साँचा:yesसफल The most satellites (10) launched at once by the PSLV.
सी11 पी.एस.एल.वी-XL 22 अक्टूबर 2008 श्रीहरिकोटा* साँचा:flagicon चंद्रयान-१ 1380 किलो साँचा:yesसफल भारत का प्रथम चंद्र मिशन और पीएसएलवी-एक्सएल संस्करण की प्रथम उड़ान
सी12 पी.एस.एल.वी-CA 20 अप्रैल 2009 श्रीहरिकोटा* रडार इमेजिंग सेटेलाइट-2
ANUSAT
300 Kg
50 Kg
साँचा:yesसफल
सी14 पी.एस.एल.वी-CA 23 सितंबर 2009 श्रीहरिकोटा* Oceansat - 2 and Six Nanosatellites साँचा:yesसफल
सी15 पी.एस.एल.वी-CA July 12, 2010 श्रीहरिकोटा* CARTOSAT-2B, ALSAT-2A, NLS 6.1 & 6.2 and STUDSAT साँचा:yesसफल
पी.एस.एल.वी-CA अप्रैल 20, 2011 श्रीहरिकोटा* RESOURCESAT - 2, YOUTHSAT and X-SAT साँचा:yesसफल
सी15 पी.एस.एल.वी-CA July 15, 2011 श्रीहरिकोटा* GSAT - 12 साँचा:yesसफल
सी18 पी.एस.एल.वी-CA October 12, 2011 श्रीहरिकोटा* साँचा:yesसफल
सी19 पी.एस.एल.वी- अप्रैल 26, 2012 श्रीहरिकोटा* रडार इमेजिंग सेटेलाइट-1 1850 किलो साँचा:yesसफल
सी21 पी.एस.एल.वी-सीए 09 सितंबर 2012 श्रीहरिकोटा* SPOT 6 तथा PROITERES 720 किलो
50 किलो
15 किलो
साँचा:yesसफल
सी20 पी.एस.एल.वी-सीए 25 February 2013
12:31
श्रीहरिकोटा साँचा:flagiconसाँचा:flagicon SARAL

साँचा:flagicon Sapphire
साँचा:flagicon NEOSSat
साँचा:flagicon TUGSAT-1
साँचा:flagicon UniBRITE-1
साँचा:flagicon STRaND-1
साँचा:flagicon AAUSAT3

409 किलो
148 किलो
74 किलो
14 किलो
14 किलो
6.5 किलो
0.8 किलो
साँचा:yesसफल
सी22 पी.एस.एल.वी- 1 July 2013
18:11
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1A 1425 किलो साँचा:yesसफल
सी25 पी.एस.एल.वी- 5 November 2013
09:08
श्रीहरिकोटा मंगलयान 1350 किलो साँचा:yesसफल
सी24 पी.एस.एल.वी-सीए 4 April 2014
11:44
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1B 1432 किलो साँचा:yesसफल
सी23 पी.एस.एल.वी 30 जून 2014
04:22
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon SPOT-7
साँचा:flagicon AISAT
साँचा:flagicon NLS7.1 (CAN-X4)
साँचा:flagicon NLS7.2 (CAN-X5)
साँचा:flagicon VELOX-1
714 किलो
15 किलो
15 किलो
14 किलो
7 किलो
साँचा:yesसफल
सी26 पी.एस.एल.वी 16 October 2014
20:02
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1C 1425.4 किलो साँचा:yesसफल
सी27 पी.एस.एल.वी 28 March 2015
11:49
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1D 714 किलो साँचा:yesसफल
सी28 पी.एस.एल.वी 10 July 2015
16:28
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon UK-DMC3A
साँचा:flagicon UK-DMC3B
साँचा:flagicon UK-DMC3C
साँचा:flagicon CBNT-1
साँचा:flagicon DeOrbitSail
447 किलो
447 किलो
447 किलो
91 किलो
7 किलो
साँचा:yesसफल
सी30 पी.एस.एल.वी 28 सितंबर 2015
04:30
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon ऐस्ट्रोसैट
साँचा:flagicon LAPAN-A2
साँचा:flagicon exactView 9
साँचा:flagicon Lemur-2 Joel
साँचा:flagicon Lemur-2 Peter
साँचा:flagicon Lemur-2 Jorean
साँचा:flagicon Lemur-2 Chris
1650 किलो
68 किलो
5.5 किलो
4 किलो
4 किलो
4 किलो
4 किलो
साँचा:yesसफल
सी29 पी.एस.एल.वी 16 December 2015
12:30
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon/core TeLEOS-1
साँचा:flagicon/core VELOX-C1

साँचा:flagicon/core VELOX-II
साँचा:flagicon/core Kent Ridge-1
साँचा:flagicon/core Galassia
साँचा:flagicon/core Athenoxat-1[४]

400 किलो
123 किलो
13 किलो
78 किलो
3.4 किलो
-
साँचा:yesसफल
सी31 पी.एस.एल.वी 20 January 2016
04:01
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1E 1425 किलो साँचा:yesसफल
सी32 पी.एस.एल.वी 10 March 2016
10:31
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1F 1425 किलो साँचा:yesसफल
सी33 पी.एस.एल.वी 28 April 2016
07:20
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1G 1425 किलो साँचा:yesसफल
सी34 पी.एस.एल.वी 22 June 2016
03:56
श्रीहरिकोटा साँचा:flagicon/core Cartosat-2C
साँचा:flagicon LAPAN-A3
साँचा:flagicon/core BIROS
साँचा:flagicon/core SkySat Gen2-1
साँचा:flagicon/core GHGSat-D
साँचा:flagicon/core M3MSat
साँचा:flagicon/core Swayam
साँचा:flagicon/core SathyabamaSat
साँचा:flagicon/core 12x Flock-2P Dove nanosatellites
727.5 किलो
120 किलो
130 किलो
110 किलो
25.5 किलो
85 किलो
1 किलो
1.5 किलो
12x 4.7 किलो
साँचा:yesसफल
सी35 पी.एस.एल.वी 26 सितंबर 2016
9:12 AM
प्रथम साँचा:flagicon/core एसकैटसैट-1
साँचा:flagicon/core ALSAT-2B
साँचा:flagicon/core ALSAT-1B
साँचा:flagicon/core ALSAT-1N
साँचा:flagicon/core Pathfinder-1
साँचा:flagicon/core प्रथम (आईआईटी बॉम्बे)
साँचा:flagicon/core PISat
साँचा:flagicon/core CanX-7
371 किलो
117 किलो
103 किलो
7 किलो
50 किलो
10 किलो
7 किलो
3.5 किलो
साँचा:yesसफल इसरो का सबसे लंबे समय का पीएसएलवी उपग्रह प्रक्षेपण मिशन। पीएसएलवी का पहला ऐसा मिशन जिसमें यह दो अलग अलग कक्षाओं में पेलोड लॉन्च किया जायेगा।
सी36 पी.एस.एल.वी 7 दिसंबर 2016
4:55
प्रथम साँचा:flagicon/core रिसोर्ससैट-2ए 1235 किलो साँचा:yesसफल
सी37 पी.एस.एल.वी जनवरी 2017 प्रथम साँचा:flagicon/coreकार्टोसैट-2डी, आईएनएस-1ए, आईएनएस -1बी
व 101 अन्य
1500 किलो साँचा:yesसफल
सी38 पी.एस.एल.वी 23 जून 2017 प्रथम साँचा:flagicon/coreकार्टोसैट-2ई, एनआईयूसैट
व 29 अन्य
1000 किलो साँचा:yesसफल
सी39 पी.एस.एल.वी 31 अगस्त 2017 13:30 द्वितीय लांच पैड साँचा:flagicon/core आईआरएनएसएस-1एच 1425 किलो साँचा:noअसफल रॉकेट का पेलोड फैरिंग (गर्मी ढाल) अलग नहीं हो सका, जिससे उपग्रह रॉकेट से अलग होने के बाद भी रॉकेट के पेलोड फैरिंग के अंदर बंद रहा। और मिशन असफल रहा।
सी40 पी.एस.एल.वी 12 जनवरी 2018 03:59 प्रथम लांच पैड साँचा:flagicon/core कार्टोसैट-2एफ व अन्य ३० उपग्रह 1323 किलो साँचा:yesसफल
भविष्य के प्रक्षेपण
सी41 पी.एस.एल.वी 12 अप्रैल 2018 से पहले नहीं प्रथम लांच पैड साँचा:flagicon/core आईआरएनएसएस-1आई 1425 किलो योजना

लॉन्च आवृत्ति



1993
1996
1999
2002
2005
2008
2011
2014
2017
  •   पीएसएलवी-जी
  •   पीएसएलवी-सीए
  •   पीएसएलवी-एक्सएल
  •   योजना


इन्हें भी देखें

सन्दर्भ

साँचा:reflist

बाहरी कड़ियाँ

  1. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  2. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  3. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  4. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।