विश्व में बौद्ध धर्म

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से
नेविगेशन पर जाएँ खोज पर जाएँ
विश्व में बौद्ध धर्म
कुल जनसंख्या
48,98,07,761 – 69,08,47,214 – 1,92,19,89,641
7.342% – 10.356% – 28.775% (2007)[१][२]

1,60,00,00,000 – 1,80,00,00,000
23% – 25% (2010)[३]
विशेष निवासक्षेत्र
दक्षिण एशिया, पूर्व एशिया, दक्षिण पूर्व एशिया में बहुसंख्यक, ऑस्ट्रेलिया और रूस के कुछ क्षेत्रों में, अल्पसंख्यक दुनिया भर में
भाषाएँ
व्यापक रूप से चीनी, अंग्रेजी और अपनी प्रादेशिक भाषाएँ
धर्म
Dharma Wheel.svg
धम्मचक्र

साँचा:template otherसाँचा:main other

तीर्थ यात्रा
बौद्ध
धार्मिक स्थल
Dharma Wheel.svg
चार मुख्य स्थल
लुम्बिनी · बोध गया
सारनाथ · कुशीनगर
चार अन्य स्थल
श्रावस्ती · राजगीर
सनकिस्सा · वैशाली
अन्य स्थल
पटना · गया
  कौशाम्बी · मथुरा
कपिलवस्तु · देवदहा
केसरिया · पावा
नालंदा · वाराणसी
बाद के स्थल
साँची · रत्नागिरी
एल्लोरा · अजंता
भारहट

बौद्ध धर्म विश्व के प्रमुख धर्मों में से एक है। विश्व में बौद्ध धर्म के अनुयायियों की संख्या ४८.८ करोड़ से लेकर ५३.५ करोड़ (विश्व की जनसंख्या में ९%) बताई जाती है।[४] बौद्ध धर्म दुनिया का पहला विश्व धर्म है, जो अपने जन्मस्थान से निकलकर विश्व में दूर दूर तक फैला। विश्व के सभी महाद्विपों में बौद्ध धर्म के अनुयायी रहते हैं।

भारत में इस विश्व धर्म का उदय हुआ था। इसके प्रवर्तक गौतम बुद्ध (ईसवी पूर्व ५६३ - ईसवी पूर्व ४८३) थे। २०१० में १.०७ अरब से १.२२ अरब जनसंख्या के साथ चीन बौद्धों की सबसे बड़ी आबादी वाला देश है। चीन की कुल आबादी में से लगभग २२ कोरोड़ लोग बौद्ध अनुयायी है। ज्यादातर चीनी बौद्ध महायान सम्प्रदाय के अनुयायी है। दुनिया की १८% बौद्ध आबादी चीन में रहती है।

इतिहास

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है। संपूर्ण एशिया में आज बौद्ध धर्म प्रभावशाली है। चित्र में गहरे पीले रंगो वाले क्षेत्रों में बौद्ध धर्म बहुमत में है। इसवी पूर्व ६वी शताब्धि में उत्तर भारत में बौद्ध धर्म का जन्म हुआ। फिर यह धर्म बौद्ध भिक्खु, बौद्ध प्रचारक और बौद्ध सम्राट और राजांओ के माध्यम से विश्व में दूर तक फैल गया। सम्राट अशोक के काल बौद्ध धर्म अखंड भारत का राजधर्म था।

बौद्ध धर्म का उद्भव एवं प्रसार, चित्र के गहरे पिले रंगों वाले क्षेत्रों में बौद्ध धर्म प्रभावशाली है

बौद्ध सम्प्रदाय

महायान

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है। बौद्ध परम्पराओं का सबसे बड़ा संप्रदाय महायान हैं। महायान व्यापक रूप से संपूर्ण पूर्वी एशिया में सर्वाधिक प्रचलित है, दुनिया की कुल बौद्ध आबादी में करीब ७०% बौद्ध आबादी महायान बौद्ध धर्म को माननेवाली है। चीन, हांगकांग, जापान, दक्षिण कोरिया, उत्तर कोरिया, ताइवान, मकाउ और वियतनाम में महायान बौद्ध धर्म बहुसंख्यक रूप में है।

थेरवाद

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है। बौद्ध धर्म का दूसरा सबसे बड़ा संप्रदाय थेरवाद है, और यह संप्रदाय ज्यादातर दक्षिण पूर्व एशिया रहता है। थेरवाद बौद्ध धर्म कंबोडिया, लाओस, म्यांमार, थाईलैंड, क्रिसमस द्वीप और सिंगापुर, श्रीलंका में बहुसंख्यक तथा मलेशिया, ब्रुनेई, तिमोर, इंडोनेशिया, फिलीपींस में भी बडी संख्या में है।

वज्रयान

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है। वज्रयान तीसरा और छोटा संप्रदाय है, ज्यादातर वज्रयानी बौद्ध तिब्बत, भूटान, हिमालय क्षेत्र, मंगोलिया और रूस के कुछ हिस्सों में बहुसंख्यक के रूप में रहता है, और यह संप्रदाय दुनिया भर में प्रसारित किया गया है।

नवयान

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है। नवयान भारत में मुख्य बौद्ध सम्प्रदाय है, इसे नवबौद्ध भी कहां जाता है। भीमराव आम्बेडकर ने बौद्ध-दलित आंदोलन द्वारा इसकी शुरूवात की। २०वी सदीं में नवयान बौद्ध सम्प्रदाय का उदय हुआ था और उसका निर्माण हिंदू दलितों बराबरी एवं समानता का अधिकार दिलाना था, यह उद्देश सफल भी हुआ। भारतीय राज्यों में से महाराष्ट्र में सबसे अधिक नवयानी बौद्धों की जनसंख्या सर्वाधिक (९०%) है।

विभिन्न सम्प्रदायों के अनुयायियों की संख्या
  • पूर्वी बौद्ध धर्म (महायान) -- १५० करोड़
  • दक्षिणी बौद्ध धर्म (थेरवाद) -- २३.१ करोड़ =[५]
  • उत्तरी बौद्ध धर्म (वज्रयान) -- ५ करोड़
  • भारतीय बौद्ध धर्म (नवयान) -- ५ करोड़ से ७ करोड़

अधिकतम बौद्ध जनसंख्या वाले देश

संपूर्ण विश्व में लगभग ५३ करोड़ बौद्ध हैं। इनमें से लगभग ७०% से ७५% महायानी बौद्ध और शेष २५% से ३०% थेरावादी, नवयानी (भारतीय) और वज्रयानी बौद्ध है। महायान और थेरवाद (हीनयान), नवयान, वज्रयान के अतिरिक्त बौद्ध धर्म में इनके अन्य कई उपसंप्रदाय या उपवर्ग भी हैं परन्तु इन का प्रभाव बहुत कम है। सबसे अधिक बौद्ध पूर्वी एशिया और दक्षिण पूर्व एशिया के सभी देशों बहूसंख्यक के रूप में रहते हैं। दक्षिण एशिया के दो या तीन देशों में भी बौद्ध धर्म बहुसंख्यक है। एशिया महाद्विप की लगभग आधी से ज्यादा आबादी पर बौद्ध धर्म का गहरा प्रभाव है। महाअमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, अफ़्रीका और यूरोप जैसे महाद्विपों में भी करोडों बौद्धों के समुदाय रहते हैं। विश्व में लगभग १८ से अधिक देश ऐसे हैं जहां बौद्ध बहुसंख्यक या बहुमत में हैं। विश्व में कई देश ऐसे भी हैं जहां की बौद्ध जनसंख्या के बारे में कोई विश्वसनीय जानकारी उपलब्ध नहीं है।

अधिकतम बौद्ध जनसंख्या वाले देश (2010-11)
देश बौद्ध जनसंख्या बौद्ध प्रतिशत
साँचा:flag 1,22,50,87,000 91%
साँचा:flag 12,33,45,000 96%
साँचा:flag 7,45,78,000 85%
साँचा:flag 6,79,87,899 10%
साँचा:flag 6,46,87,000 95% [६]
साँचा:flag 4,99,92,000 90%
साँचा:flag 2,46,56,000 54%
साँचा:flag 2,21,45,000 93%
साँचा:flag 1,76,56,000 72%
साँचा:flag 1,60,45,600 75%[७]
साँचा:flag 1,48,80,000 97%
साँचा:flag 80,75,400 03%
साँचा:flag 65,87,703 93%
साँचा:flag 63,47,220 22%
साँचा:flag 62,28,690 22%
साँचा:flag 62,87,610 98%
साँचा:flag 61,49,900 02%
साँचा:flag 37,75,666 67%
साँचा:flag 30,55,690 98%
साँचा:flag 28,55,700 03%
साँचा:flag 20,96,608 02%
साँचा:flag 20,46,800 01%
साँचा:flag 21,47,600 03%
साँचा:flag 11,45,680 01%
साँचा:flag 10,55,600 02%

बौद्ध बहुमत वाले देश

दुनिया के बौद्ध राष्ट्र और उनमें बौद्ध जनसंख्या का प्रतिशत

देश जिनमें अधिकतम बौद्ध रहते हैं बौद्ध प्रतिशत
साँचा:flag 98 %
साँचा:flag 98 %
साँचा:flag 97 %
साँचा:flag 96 %
साँचा:flag 95 %
साँचा:flag 94 %
साँचा:flag 93 % [८]
साँचा:flag 93 %
साँचा:flag 91 %
साँचा:flag (बर्मा) 90 %
साँचा:flag 90 % [९]
साँचा:flag 90 %
साँचा:flag 85 % [१०][११]
साँचा:flag 75 % [१२][१३]
साँचा:flag/core 75 %[१४]
साँचा:flag 73 %
साँचा:flag 67 %
तूवा (रूस के गणतंत्र) 65 %
साँचा:flag 54 %
कालमिकिया (रूस के गणतंत्र) 50 %[१५][१६]
साँचा:flag 22 %
साँचा:flag 21 %
बुर्यातिया (रूस के गणतंत्र) 20 %
साँचा:flag 17 %
बहुसंख्यक बौद्ध देश

आज विश्व में 20 से अधिक देशों (गणतंत्र राज्य भी) में बौद्ध धर्म बहुसंख्यक या प्रमुख धर्म के रूप में हैं।

अधिकृत बौद्ध देश

विश्व में लाओस, कम्बोडिया, भूटान, थाईलैण्ड, म्यानमार और श्रीलंका ये छह देश "अधिकृत" 'बौद्ध देश' है, क्योंकि इन देशों के संविधानों में बौद्ध धर्म को ‘राजधर्म’ या ‘राष्ट्रधर्म’ का दर्जा प्राप्त है।

क्षेत्र के आधार पर बौद्ध

देशानुसार बौद्ध

देशों के अनुसार बौद्ध जनसंख्या
क्षेत्र देश जनसंख्या (2007) बौद्ध % कुल बौद्ध
मध्य एशिया साँचा:flagicon अफगानिस्तान 3,18,89,923 0.2%[१७] 63,780
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon अर्जेंटीना 5,03,01,927 0.1%[१८] 40,302
कॅरीबियाई साँचा:flagicon अरूबा 1,00,018 1.2%[१९] 1,200
ओशिआनिया साँचा:flagicon ऑस्ट्रेलिया 2,04,34,176 2.1% [२०] 4,29,119
मध्य यूरोप साँचा:flagicon ऑस्ट्रिया 81,99,783 0.130% 10,660
मध्य पूर्व साँचा:flagicon बहरीन 7,08,573 1%[२१] 7,086
दक्षिण एशिया साँचा:flagicon बांग्लादेश 15,04,48,339 0.7%[२२] 10,53,138
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon बेल्जियम 103,92,226 0.29%[२३] 31,177
मध्य अमेरिका साँचा:flagicon बेलीज़ 2,94,385 0.35%[२३] 1,030
दक्षिण एशिया साँचा:flagicon भूटान 23,27,849 75%[२४] - 94% 17,45,888 - 21,41,622
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon बोलीविया 91,19,152 0.26%[२३] 23,710
बाल्कन साँचा:flagicon बौसनिया एण्ड हेर्ज़ेगोविना 45,52,198 0.01% 455
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon ब्राज़ील 19,00,10,647 0.130%[२५] 2,47,014
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon ब्रुनेई 3,74,577 9.09%[२३] 29,822
पूर्वी यूरोप साँचा:flagicon बल्गारिया 73,22,858 0.015% 1,098
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flag/core (म्यान्मार) 5,54,00,000 90%[२६] 4,80,19,200
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon कम्बोडिया 1,48,05,358 96.4%[२७] 1,42,72,365
उत्तर अमेरिका साँचा:flagicon कनाडा 3,33,90,141 1.0[२८] 3,00,345
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon चिली 1,62,84,741 0.04%[२३][२९] 6,514
पूर्वी एशिया साँचा:flagicon चीन 1,32,18,51,888 8%[३०][३१] - 21%[३२][३३] - +80%[३४][३५][३६] - 91%[३७] 10,57,48,151 - 27,75,88,896 - 1,05,74,81,510 - 1,20,28,85,218
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon कोलोंबिया 4,43,79,598 0.01%[२३] 4,438
मध्य अमेरिका साँचा:flagicon कोस्टा रीका 41,33,884 2.34%[२३] 96,733
पश्चिमी अफ्रीका साँचा:flag/core 1,80,13,409 0.06%[३८] 10,808
बाल्कन साँचा:flagicon क्रोएशिया 44,93,312 0.03% 1,348
कॅरीबियाई साँचा:flagicon क्यूबा 1,13,94,043 0.25%[२३] 28,485
मध्य पूर्व साँचा:flagicon सायप्रस 7,88,457 1% 7,885
मध्य यूरोप साँचा:flagicon चेक रिपब्लिक 1,02,28,744 0.5% 51,144
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon डेनमार्क 54,68,120 0.5%[३९] 20,000 - 25,000[३९]
कॅरीबियाई साँचा:flagicon डोमिनिका 72,386 0.25%[२३] 181
कॅरीबियाई साँचा:flagicon डोमिनिकन गणराज्य 93,65,818 0.1%[४०] 9,366
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flag/core 10,84,971 0.1%[४१] 1,085
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon इक्वेडोर 1,37,55,680 0.2%[४२] 27,511
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon एल सेल्वडॉर 69,48,073 0.03%[२३] 2,084
पूर्वी अफ्रीका साँचा:flag/core 49,06,585 0.1%[४३] 4,907
पूर्वी यूरोप साँचा:flag/core 13,15,912 0.4%[४४] 5,264
ओशिआनिया साँचा:flagicon फीजी 9,18,675 1% 9,187
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon फिनलैंड 52,38,460 0.1%[४५] 5,238
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon फ्राँस 6,37,18,187 1.2% 7,64,618
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon फ़्रान्सीसी गुयाना 2,03,321 4%[२३] 8,132
ओशिआनिया साँचा:flag/core 2,78,963 7.5% 20,922
कॉकस साँचा:flagicon जॉर्जिया 46,46,003 0.1%[४६] 4,646
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon जर्मनी 8,24,00,996 1% 8,24,001
पश्चिमी अफ्रीका साँचा:flag/core 2,29,31,299 0.05%[४७] 11,466
बाल्कन साँचा:flagicon मिस्र 1,07,06,290 0.1% 10,706
मध्य अमेरिका साँचा:flagicon ग्वाटेमाला 1,27,28,111 0.1%[२३] 12,728
पश्चिमी अफ्रीका साँचा:flag/core 99,47,814 0.1%[४८] 9,948
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon गुयाना 7,69,095 0.25%[२३] 1,923
मध्य अमेरिका साँचा:flagicon हॉण्डूरास 74,83,763 0.1%[४९] 7,484
पूर्वी एशिया साँचा:flag/core 69,80,412 10.1%[५०] - 92%[५१] 7,05,022 - 64,21,980
पूर्वी यूरोप साँचा:flagicon हंगरी 99,56,108 0.05% 5,223[५२]
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon आइसलैंड 3,01,931 0.15%[२३] 453
दक्षिण एशिया साँचा:flagicon भारत 3,12,98,66,154 10.8%[५३] - 3.25%[५४] - 5%[५५][५५] 85,48,969 - 3,79,13,134 - 5,17,86,890
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon इंडोनेशिया 23,46,93,997 1%[५६] 23,46,940
मध्य पूर्व साँचा:flagicon ईरान 7,22,12,000
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon आयरलैंड 41,09,086 0.2%[५७][५८] 8,218
मध्य पूर्व साँचा:flagicon इज़रायल 64,26,679 0.1%[५९] 6,426
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon इटली 5,81,47,733 0.2%[६०][६१][६२] 1,16,295
कॅरीबियाई साँचा:flagicon जमैका 27,80,132 0.3%[६३] 8,340
पूर्वी एशिया साँचा:flagicon जापान 12,74,33,494 45%[६४] 75% - 96%

[६५]

5,70,61,994 - 9,10,00,000 - 12,33,17,953
मध्य एशिया साँचा:flag/core 1,52,84,929 0.55%[२३] 84,067
पूर्वी एशिया साँचा:flagicon उत्तर कोरिया 2,33,01,725 55%[६६][६७][६८] 10.000[६९] - 1,50,29,613
पूर्वी एशिया साँचा:flagicon दक्षिण कोरिया 4,90,44,790 22.8%[७०][७१][७२][७३][७४] - 38% - 54% 1,14,27,436 - 1,85,72,500 - 2,50,00,000
मध्य एशिया साँचा:flag/core 52,84,149 0.35%[२३] 18,495
मध्य पूर्व साँचा:flag/core 25,05,559 4%[७५] 1,00,222
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flag/core 65,21,998 67%[७६] - 98% 43,69,739 - 63,91,558
पूर्वी यूरोप साँचा:flagicon लाट्विया 22,59,810 0.004%[७७] 90
मध्य पूर्व साँचा:flagicon लेबनान 39,25,502 0.1%[७८] 3,926
दक्षिणी अफ्रीका साँचा:flag/core 21,25,262 0.1%[७९] 2,125
पश्चिमी अफ्रीका साँचा:flagicon लाइबेरिया 31,95,931 0.1%[८०] 3,196
उत्तर अफ्रीका साँचा:flag/core 60,36,914 0.3%[८१] 18,120
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon लीष्टनस्टाइन 34,247 0.22%[८२] 75
पूर्वी एशिया साँचा:flagicon मकाउ 4,56,989 17%[८३] - 50%[८४] - 85%[८५][८६] 77,688 - 2,28,495 - 3,88,441
पूर्वी एशिया साँचा:flag/core 1,94,48,815 0.1%[८७] 19,449
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon मलेशिया 2,48,21,286 22%[८८] 54,60,683
दक्षिण एशिया साँचा:flagicon मालदीव 3,69,031 0.45%[२३] 1,661
पूर्वी अफ्रीका साँचा:flag/core 12,50,882 2.5%[८९] 31,272
उत्तर अमेरिका साँचा:flagicon मेक्सिको 10,87,00,891 0.1%[९०] 1,08,701
मध्य एशिया साँचा:flagicon मंगोलिया 29,51,786 50%[९१] - 94%[९२] 14,75,893 - 27,74,679
दक्षिणी अफ्रीका साँचा:flag/core 20,55,080 0.1%[९३] 2,055
दक्षिण एशिया साँचा:flagicon नेपाल 2,89,01,790 11%[९४] - 21% 31,79,197 - 61,59,510
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon नीदरलैंड 1,65,70,613 0.105%[९५] - 1%[८९] 17,399 - 1,65,706
कॅरीबियाई साँचा:flag/core 2,23,652 0.7% 1,566
ओशिआनिया साँचा:flagicon न्यू कैलेडोनिया 2,21,943 3%[९६] 6,657
ओशिआनिया साँचा:flagicon न्यूज़ीलैंड 41,15,771 1.2%[९७] 49,389
मध्य अमेरिका साँचा:flagicon निकारागुआ 56,75,356 0.1%[९८] 5,675
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon नॉर्वे 46,27,926 0.42%[९९] 19,437
मध्य पूर्व साँचा:flag/core 32,04,897 1%[१००] 32,049
दक्षिण एशिया साँचा:flagicon पाकिस्तान 16,47,41,924 0.1%[१०१] 1,64,742
मध्य अमेरिका साँचा:flagicon पनामा 32,42,173 2.1%[२३] 68,086
ओशिआनिया साँचा:flagicon पापुआ न्यू गीनिया 57,95,887 0.3%[१०२] 17,388
दक्षिण अमेरिका साँचा:flag/core 66,69,086 0.5%[१०३] 33,345
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon पेरु 2,86,74,757 0.31%[२३] 88,892
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon फिलीपींस 9,10,77,287 3%[१०४] 27,59,490
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon पुर्तगाल 1,06,42,836 0.18% 20,000
मध्य यूरोप साँचा:flagicon पोलैंड 3,85,18,241 0.1% 38,518
कॅरीबियाई साँचा:flag/core 39,44,259 0.03%[२३] 1,183
मध्य पूर्व साँचा:flagicon कतर 9,07,229 5%[१०५] 45,361
पूर्वी अफ्रीका साँचा:flagicon फ्रान्स 7,84,000 1% 7,840
पूर्वी यूरोप साँचा:flagicon रोमानिया 2,22,76,056 0.01%[१०६] 2,228
पूर्वी यूरोप साँचा:flagicon रूस 14,13,77,752 0.75%[२३] - 1.1% - 1.45%[१०७] 10,60,333 - 15,55,155 - 20,49,977
मध्य पूर्व साँचा:flagicon सऊदी अरब 2,76,01,038 1.5%[१०८] 4,14,016
पश्चिमी अफ्रीका साँचा:flag/core सेनेगल 1,25,21,851 0.01% 1,252
बाल्कन साँचा:flagicon सर्बिया 1,01,50,265 0.01% 1,015
पूर्वी अफ्रीका साँचा:flag/core 81,895 1% 819
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon सिंगापुर 45,53,009 42.5%[१०९] - 51%[११०] - 61.1%[१११] 19,35,029 - 23,22,035 - 27,81,888
मध्य यूरोप साँचा:flagicon स्लोवाकिया 54,47,502 0.1%[११२] 5,447
मध्य यूरोप साँचा:flagicon स्लोवेनिया 20,09,245 0.075% 1,500
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon स्पेन 4,04,48,191 0.025%[११३] - 0.5% - 0.75%[११४] 10,112 - 2,00,000 - 3,00,000
दक्षिणी अफ्रीका साँचा:flagicon दक्षिण अफ्रीका 4,39,97,828 0.1%[११५] 43,998
दक्षिण एशिया साँचा:flagicon श्रीलंका 2,09,26,315 70.2%[११६] 1,46,48,421
दक्षिण अमेरिका साँचा:flag/core 4,70,784 1% 4,708
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon स्वीडन 90,31,088 0.2%[११७] 18,062
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon स्विट्ज़रलैंड 75,54,661 0.29%[११८] 21,909
पूर्वी एशिया साँचा:flagicon ताईवान 2,28,58,872 35%[११९] - 75%[१२०] - 93%[१२१] 80,00,605 - 1,71,44,154 - 2,15,30,358
मध्य एशिया साँचा:flagicon ताजिकिस्तान 70,76,598 0.1%[१२२] 7,076
पूर्वी अफ्रीका साँचा:flagicon तंजानिया 3,93,84,223 0.1%[१२३] 39,384
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon थाईलैंड 6,50,68,149 95%[१२४] 6,18,14,742
कॅरीबियाई साँचा:flagicon त्रिनिदाद एवं टोबेगो 10,56,608 0.7%[१२५] 7,396
मध्य पूर्व साँचा:flagicon तुर्की 7,11,58,647 0.1%[१२६] 71,159
मध्य एशिया साँचा:flag/core 50,97,028 0.1%[१२७] 50,970
पूर्वी यूरोप साँचा:flagicon युक्रेन 4,62,99,862 0.1%[७७] 46,300
मध्य पूर्व साँचा:flagicon संयुक्त अरब अमीरात 44,44,011 5%[१२८] 2,22,201
पश्चिमी यूरोप साँचा:flagicon यूनाइटेड किंगडम 6,07,76,238 0.3%[१२९] 1,52,000[१२९]
उत्तर अमेरिका साँचा:flagicon संयुक्त राज्य अमेरिका 30,11,39,947 0.7%[१३०][१३१] - 2% 15,05,700 - 60,22,799
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon उरुग्वे 34,60,607 0.1%[१३२] 3,461
मध्य एशिया साँचा:flagicon उज्बेकिस्तान 2,77,80,059 0.2%[१३३] 55,560
ओशिआनिया साँचा:flagicon वनुआटु 2,11,971 1%[१३४] 2,120
दक्षिण अमेरिका साँचा:flagicon वेनेजुएला 2,60,23,528 0.2%[२३] 52,047
दक्षिण पूर्व एशिया साँचा:flagicon वियतनाम 8,52,62,356 16%[१३५] - 50%[१३६] - 85%[१०]

[११][१३७][१३८][१३९]

1,36,41,977 - 4,26,31,178 - 7,24,73,003
दक्षिणी अफ्रीका साँचा:flagicon ज़िम्बाब्वे 1,23,11,143 0.1%[१४०] 12,370
कुल 6,67,92,52,040 7.342% – 10.356% - 28.775% 48,98,07,761 - 69,08,47,214 - 1,92,19,89,641

प्रमुख बौद्ध तीर्थ

साँचा:main

बौद्ध धर्म के उपासनास्थलों को विहार, स्तूप, मठ और पगोडा कहां जाता है। भगवान बुद्ध के अनुयायीओं के लिए विश्व भर में पांच मुख्य तीर्थ मुख्य माने जाते हैं

लुम्बिनी

यह स्थान नेपाल की तराई में नौतनवां रेलवे स्टेशन से 25 किलोमीटर और गोरखपुर-गोंडा लाइन के नौगढ़ स्टेशन से करीब 12 किलोमीटर दूर है। अब तो नौगढ़ से लुम्बिनी तक पक्की सडक़ भी बन गई है। ईसा पूर्व 563 में राजकुमार सिद्धार्थ गौतम (बुद्ध) का जन्म यहीं हुआ था। हालांकि, यहां के बुद्ध के समय के अधिकतर प्राचीन विहार नष्ट हो चुके हैं। केवल सम्राट अशोक का एक स्तंभ अवशेष के रूप में इस बात की गवाही देता है कि भगवान बुद्ध का जन्म यहां हुआ था। इस स्तंभ के अलावा एक समाधि स्तूप में बुद्ध की एक मूर्ति है। नेपाल सरकार ने भी यहां पर दो स्तूप और बनवाए हैं।

बोधगया

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है। करीब छह साल तक जगह-जगह और विभिन्न गुरुओं के पास भटकने के बाद भी बुद्ध को कहीं परम ज्ञान न मिला। इसके बाद वे गया पहुंचे। आखिर में उन्होंने प्रण लिया कि जब तक असली ज्ञान उपलब्ध नहीं होता, वह पिपल वृक्ष के नीचे से नहीं उठेंगे, चाहे उनके प्राण ही क्यों न निकल जाएं। इसके बाद करीब छह दिन तक दिन रात एक पिपल वृक्ष के नीचे भूखे-प्यासे तप किया। आखिर में उन्हें परम ज्ञान या बुद्धत्व उपलब्ध हुआ। सिद्धार्थ गौतम अब बुद्धत्व पाकर आकाश जैसे अनंत ज्ञानी हो चूके थे। जिस पिपल वृक्ष के नीचे वह बैठे, उसे बोधि वृक्ष यानी ज्ञान का वृक्ष कहां जाता है। वहीं गया को तक बोधगया (बुद्ध गया) के नाम से जाना जाता है।

सारनाथ

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

धामेक स्तूप के पास प्राचीण बौद्ध मठ, सारनाथ, उत्तरप्रदेश, भारत

बनारस छावनी स्टेशन से छह किलोमीटर, बनारस-सिटी स्टेशन से साढ़े तीन किलोमीटर और सडक़ मार्ग से सारनाथ चार किलोमीटर दूर पड़ता है। यह पूर्वोत्तर रेलवे का स्टेशन है और बनारस से यहां जाने के लिए सवारी तांगा और रिक्शा आदि मिलते हैं। सारनाथ में बौद्ध-धर्मशाला है। यह बौद्ध तीर्थ है। लाखों की संख्या में बौद्ध अनुयायी और बौद्ध धर्म में रुचि रखने वाले लोग हर साल यहां पहुंचते हैं। बौद्ध अनुयायीओं के यहां हर साल आने का सबसे बड़ा कारण यह है कि भगवान बुद्ध ने अपना प्रथम उपदेश यहीं दिया था। सदियों पहले इसी स्थान से उन्होंने धर्म-चक्र-प्रवर्तन प्रारंभ किया था। बौद्ध अनुयायी सारनाथ के मिट्टी, पत्थर एवं कंकरों को भी पवित्र मानते हैं। सारनाथ की दर्शनीय वस्तुओं में अशोक का चतुर्मुख सिंह स्तंभ, भगवान बुद्ध का प्राचीन मंदिर, धामेक स्तूप, चौखंडी स्तूप, आदि शामिल हैं।

कुशीनगर

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

महापरिनिर्वाण स्तूप, कुशीनगर, उत्तर प्रदेश, भारत

कुशीनगर बौद्ध अनुयायीओं का बहुत बड़ा पवित्र तीर्थ स्थल है। भगवान बुद्ध कुशीनगर में ही महापरिनिर्वाण को प्राप्त हुए। कुशीनगर के समीप हिरन्यवती नदी के समीप बुद्ध ने अपनी आखरी सांस ली। रंभर स्तूप के निकट उनका अंतिम संस्कार किया गया। उत्तर प्रदेश के जिला गोरखपुर से 55 किलोमीटर दूर कुशीनगर बौद्ध अनुयायीओं के अलावा पर्यटन प्रेमियों के लिए भी खास आकर्षण का केंद्र है। 80 वर्ष की आयु में शरीर त्याग से पहले भारी संख्या में लोग बुद्ध से मिलने पहुंचे। माना जाता है कि 120 वर्षीय ब्राह्मण सुभद्र ने बुद्ध के वचनों से प्रभावित होकर संघ से जुडऩे की इच्छा जताई। माना जाता है कि सुभद्र आखरी भिक्षु थे जिन्हें बुद्ध ने दीक्षित किया।

दीक्षाभूमि

दीक्षाभूमि महाराष्ट्र राज्य के नागपुर शहर में स्थित महत्त्वपूर्ण बौद्ध तीर्थ स्थल है। बौद्ध धर्म भारत में ईसापूर्व 6वीं शताब्धीं से 12वीं शताब्दी तक रहा, किन्तु बाद में बौद्ध धर्म का प्रभाव कम होता गया और 12वीं शताब्दी में बौद्ध धर्म भारत से लुप्तप्राय हो गया।

लेकिन, डॉ॰ बाबासाहेब आंबेडकर ने 14 अक्टूबर, 1956 को हिन्दू धर्म त्यागकर अपनी पत्नी डॉ॰ माई साहेब आंबेडकर के साथ बौद्ध धम्म की दीक्षा ली और फिर अपने 5,00,000 हिंदू दलित समर्थकों को बौद्ध धर्म की दीक्षा दी। बौद्ध धर्म की दीक्षा देने के लिए बाबासाहेब ने त्रिशरण, पँचशील एवं अपनी 22 प्रतिज्ञाँए अपने नव-बौद्धों को दी। केवल तीन दिन में उन्होने 10 लाख से अधिक लोगों को बौद्ध धम्म की दीक्षा दी। एक सर्वेक्षण के अनुसार मार्च 1959 तक लगभग 1.5 से 2 करोड़ दलितों ने बौद्ध धर्म ग्रहण किया था।[१४१] 1956 से आज तक हर साल यहाँ देश और विदशों से 20 से 25 लाख बुद्ध और बाबासाहेब के बौद्ध अनुयायी अभिवादन करने के लिए आते है। इस प्रवित्र एवं महत्त्वपूर्ण तीर्थ स्थल को महाराष्ट्र सरकार द्वारा ‘अ’ वर्ग पर्यटन एवं तीर्थ स्थल का दर्जा भी प्राप्त हुआ है।

बौद्ध प्रतीक

त्रिशरण

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

पंचशील

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

अष्टांगिक मार्ग

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

धम्मचक्र

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

धम्मचक्र का एक सरलीकृत रूप

धम्मचक्र की आठ पहियें तथागत बुद्ध द्वारा बताए हुए अष्टांगिक मार्ग दर्शाते है।

धम्म ध्वज

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

बौद्ध ध्वज

अशोक चक्र

स्क्रिप्ट त्रुटि: "main" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

अशोक चक्र, यह भारत के राष्ट्र ध्वज में स्थित है।

अशोक चक्र बौद्धों का प्रतीक है और इसका चित्र बौद्ध अनुयायियों के घरों, वाहनों पर लगवाते है।

सन्दर्भ

  1. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  2. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  3. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  4. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  5. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  6. Department of Census and Statistics,The Census of Population and Housing of Sri Lanka-2011 स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  7. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  8. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  9. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  10. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  11. http://siu.no/index.php/eng/Media/SIU/Highlight-countries/Vietnam-Asiaसाँचा:category handlerसाँचा:main otherसाँचा:main other[dead link]
  12. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  13. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  14. %http://www.gettyimages.com/detail/photo/buddhist-temple-christmas-island-royalty-free-image/496848403 स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  15. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  16. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  17. साँचा:cite web
  18. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  19. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  20. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  21. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  22. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  23. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  24. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  25. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  26. buddhanet.net स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, The CIA World Factbook स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  27. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  28. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  29. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  30. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  31. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  32. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  33. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  34. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  35. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  36. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  37. Gach, Alpha Books, 2001
  38. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  39. Journal of Global Buddhism, Article by Jørn Borup, Department of Study of Religion at University of Aarhus, Denmark. 2008, based on research from 2005 स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, "There are about 20,000 Buddhists in Denmark." 0.5% of 5.5 million would be 27,500
  40. religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  41. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  42. religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  43. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  44. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  45. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  46. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  47. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  48. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  49. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  50. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  51. The World Factbook स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, [१] स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, [२] स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।[३] स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, [४] स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  52. Population by religion, denomination, religious community, etc., main age groups and sex
  53. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  54. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  55. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  56. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  57. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  58. Cox, Laurence and Griffin, Maria. "The Wild Irish girl and the 'dalai lama of little Thibet': the long encounter between Ireland and Asian Buddhism". 53-73 in Olivia Cosgrove et al. (eds), Ireland's new religious movements. Cambridge Scholars, 2011
  59. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  60. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  61. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  62. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  63. religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  64. साँचा:cite book
  65. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  66. The CIA World Factbook स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  67. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  68. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  69. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  70. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  71. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  72. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  73. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  74. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  75. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  76. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  77. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  78. dailystar.com.lb स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  79. state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  80. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  81. religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, http://religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  82. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  83. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  84. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  85. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  86. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  87. religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  88. [५] स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  89. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  90. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  91. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  92. state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  93. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  94. state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, The CIA World Factbook स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  95. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  96. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  97. religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  98. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  99. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  100. religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  101. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  102. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  103. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  104. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  105. state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, The World Factbook स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  106. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  107. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  108. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  109. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  110. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  111. religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  112. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  113. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  114. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  115. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  116. state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, The CIA World Factbook स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  117. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  118. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  119. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  120. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  121. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  122. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  123. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  124. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  125. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  126. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  127. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  128. state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  129. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  130. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  131. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  132. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  133. religiousfreedom.lib.virginia.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, religiousintelligence.co.uk स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  134. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  135. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  136. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  137. state.gov स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।, mtholyoke.edu स्क्रिप्ट त्रुटि: "webarchive" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  138. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  139. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  140. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।
  141. स्क्रिप्ट त्रुटि: "citation/CS1" ऐसा कोई मॉड्यूल नहीं है।

इन्हें भी देखें

बाहरी कड़ियाँ