जनसंख्या के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से
नेविगेशन पर जाएँ खोज पर जाएँ

साँचा:sidebar भारत 28 राज्यों और 8(दमन दीव और दादर नगर हवेली को मिला दिया गया) केन्द्र शासित प्रदेशों का एक संघ है।[१] सन् 2019 में, लगभग 1.15 अरब की जनसंख्या के साथ भारत विश्व का दूसरा सर्वाधिक जनसंख्या वाला देश है। भारत के पास विश्व की कुल भूक्षेत्र का 2.4% भाग है, लेकिन यह विश्व की 17% जनसंख्या का निवास स्थान है।[२] गंगा के मैदानी क्षेत्र विश्व के सबसे विशाल उपजाऊ फैलावों में से एक हैं और यह विश्व के सबसे सघन बसे क्षेत्रों में से एक है। दक्कन के पठार के पूर्वी और पश्चिमी तटीय क्षेत्र भी विश्व के सबसे सघन क्षेत्रों में हैं। पश्चिमी राजस्थान में स्थित थार मरुस्थल विश्व के सबसे सघन मरुस्थलों में से एक है। उत्तर और उत्तर-पूर्व में हिमालय पर्वत श्रृंखलाओं में बसे राज्यों में ठंडे शुष्क मरुस्थल और उपजाऊ घाटियां हैं। कठिन संरचना के कारण इन राज्यों में देश के अन्य भागों की तुलना में जनसंख्या घनत्व कम है।[३]

भारत की जनगणना

ब्रिटिश इंडिया में प्रथम जनगणना 1872 में की गई थी। 1947 में स्वतंत्रता के बाद, 1951 से जनगणना प्रति दस वर्ष के अंतराल पर की जाती है।[४] गृह मंत्रालय के अधीन रजिस्ट्रार जनरल और जनगणना आयुक्त द्वारा जनगणना की जाती है।[५]

जनगणना के नवीनतम आँकड़े वर्ष 2001 की जनगणना के हैं।[६] 1991–2001 के दशक के दौरान भारत की जनसंख्या वृद्धि दर कम होकर 2.14% से 1.93% हो गई है।[७][८] दशकीय जनगणना के अनुसार सर्वाधिक वृद्धि दर 64.53% नागालैंड में दर्ज की गई। इसके बाद हैं राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र दिल्ली (47.02%), चंडीगढ़ (40.28) और सिक्किम (33.06)। केरल की वृद्धि दर सबसे कम 9.43% रही।[९]

भारत में कुल बसासित ग्रामों की संख्या है 5,93,731 और कुल जनसंख्या का 72.2 प्रतिशत भाग इन्हीं ग्रामीण क्षेत्रों में निवास करता है।[१०] इनमें से 1,45,000 ग्रामों में जनसंख्या आकार 500–999 व्यक्तियों का है; 1,30,000 ग्रामों में जनसंख्या आकार 1000–1999 है और 1,28,000 ग्रामों में 200–499। 3,961 ग्राम ऐसे हैं जिनकी जनसंख्या 10,000 या अधिक है। भारत की 27.8 प्रतिशत जनसंख्या 5,100 से अधिक कस्बों और लगभग 380 नगरीय क्षेत्रों में रहती है।[११] 1991-2001 के दशक के दौरान प्रमुख महानगरों की ओर हुए पलायन के कारण महानगरीय जनसंख्या में बहुत वृद्धि हुई है।[१२][१३] पिछले एक दशक के दौरान प्रवासियों के निवल अंतिम निवास के आधार पर, महाराष्ट्र मे सर्वाधिक अप्रवासन हुआ (23 लाख), फिर राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र दिल्ली (17 लाख), गुजरात (6.8 लाख) और हरियाणा (6.7 लाख)। उत्तर प्रदेश (−26 लाख) और बिहार (−17 लाख) में सर्वाधिक अंतर्राज्यीय उत्प्रवास हुआ। पाँच राज्यों उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र, बिहार, पश्चिम बंगाल और आंध्र प्रदेश में मिलाकर भारत की लगभग आधी (48.84 प्रतिशत) जनसंख्या निवास करती है।[१४] यद्यपि लिंगानुपात के राष्ट्रीय औसत 1991 में 927 से बढ़कर 2001 में 933 हुआ है,[१५] लेकिन 2001 की जनगणना यह दर्शाती है की बाल लिंगानुपात (0-6 वर्ष के आयुवर्ग में प्रति हज़ार पुरुषों पर स्त्रियों की संख्या) में तीव्र गिरावट दर्ज की गई है।[१६] देश के उन्नत राज्यों जैसे हरियाणा, पंजाब, हिमाचल प्रदेश और गुजरात में बाल लिंगानुपात में तीव्र गिरावट दर्ज की गई है। राष्ट्रीय बाल लिंगानुपात 1991 के 945 से गिरकर 2001 में 927 रह गया है।[१७]

जनसंख्यानुसार भारत के राज्य और संघ क्षेत्र

भारत का कुल् भौगोलिक क्षेत्रफल 32,87,240 वर्ग किमी है। जनसंख्या घनत्व निकटतम पूर्णांक के लिए पूर्णित है।

2011 की जनगणना के अनुसार, भारत की कुल जनसंख्या 1,21,01,93,422 है।

स्थान राज्य या केन्द्र-शासित प्रदेश जनसँख्या (2011 जनगणना)[१८]
(कुल जनसंख्या का %)[१९]
निकटतम तुलनीय देश (जनसँख्या)[२०] %दशकीय वृद्धि (2001–2011) ग्रामीण जनसंख्या[२१]
(%)
नगरीय जनसंख्या[२१]
(%)
क्षेत्रफल[२२] घनत्व लिंगानुपात
01 उत्तर प्रदेश साँचा:nts
(16.49%)
साँचा:flag 20.1% साँचा:nts
(77.72%)
साँचा:nts
(22.28%)
साँचा:convert साँचा:convert 908
02 महाराष्ट्र साँचा:nts
(9.28%)
साँचा:flag/core 16.0% साँचा:nts
(54.77%)
साँचा:nts
(45.23%)
साँचा:convert साँचा:convert 946
03 बिहार साँचा:nts
(8.58%)
साँचा:flag 25.1% साँचा:nts
(88.70%)
साँचा:nts
(11.30%)
साँचा:convert साँचा:convert 916
04 पश्चिम बंगाल साँचा:nts
(7.55%)
साँचा:flag/core 13.9% साँचा:nts
(68.11%)
साँचा:nts
(31.89%)
साँचा:convert साँचा:convert 947
05 मध्य प्रदेश साँचा:nts
(6.00%)
साँचा:flag 20.3% साँचा:nts
(72.37%)
साँचा:nts
(27.63%)
साँचा:convert साँचा:convert 930
06 तमिलनाडु साँचा:nts
(5.96%)
साँचा:flag 15.6% साँचा:nts
(51.55%)
साँचा:nts
(48.45%)
साँचा:convert साँचा:convert 995
07 राजस्थान साँचा:nts
(5.67%)
साँचा:flag/core 21.4% साँचा:nts
(75.11%)
साँचा:nts
(24.89%)
साँचा:convert साँचा:convert 926
08 कर्नाटक साँचा:nts
(5.05%)
साँचा:flag/core 15.7% साँचा:nts
(61.43%)
साँचा:nts
(38.57%)
साँचा:convert साँचा:convert 968
09 गुजरात साँचा:nts
(5.00%)
साँचा:flag/core 19.2% साँचा:nts
(57.42%)
साँचा:nts
(42.58%)
साँचा:convert साँचा:convert 918
10 आंध्र प्रदेश साँचा:nts
 (4.08%)
साँचा:flag/core साँचा:convert
11 उड़ीसा साँचा:nts
(3.47%)
साँचा:flag 14.0% साँचा:nts
(83.32%)
साँचा:nts
(16.68%)
साँचा:convert साँचा:convert 978
12 तेलंगाना साँचा:nts
(2.97%)
साँचा:flag/core 17.87% साँचा:nts
(61.33%)
साँचा:nts
(38.66%)
साँचा:convert साँचा:convert 988
13 केरल साँचा:nts
(2.76%)
साँचा:flag/core 4.9% साँचा:nts
(52.28%)
साँचा:nts
(47.72%)
साँचा:convert साँचा:convert 1,084
14 झारखंड साँचा:nts
(2.72%)
साँचा:flag/core 22.3% साँचा:nts
(75.95%)
साँचा:nts
(24.05%)
साँचा:convert साँचा:convert 947
15 असम साँचा:nts
(2.58%)
साँचा:flag/core 16.9% साँचा:nts
(85.92%)
साँचा:nts
(14.08%)
साँचा:convert साँचा:convert 954
16 पंजाब साँचा:nts
(2.30%)
साँचा:flag 13.7% साँचा:nts
(62.51%)
साँचा:nts
(37.49%)
साँचा:convert साँचा:convert 893
17 छत्तीसगढ़ साँचा:nts
(2.11%)
साँचा:flag/core 22.6% साँचा:nts
(76.76%)
साँचा:nts
(23.24%)
साँचा:convert साँचा:convert 991
18 हरियाणा साँचा:nts
(2.09%)
साँचा:flag/core 19.9% साँचा:nts
(75.75%)
साँचा:nts
(24.25%)
साँचा:convert साँचा:convert 877
19 जम्मू और कश्मीर साँचा:nts
(1.04%)
साँचा:flag 23.7% साँचा:nts
(72.79%)
साँचा:nts
(27.21%)
साँचा:convert साँचा:convert 883
20 उत्तराखण्ड साँचा:nts
(0.84%)
साँचा:flag/core 19.2% साँचा:nts
(69.45%)
साँचा:nts
(30.55%)
साँचा:convert साँचा:convert 963
21 हिमाचल प्रदेश साँचा:nts
(0.57%)
साँचा:flag/core 12.8% साँचा:nts
(89.96%)
साँचा:nts
(10.04%)
साँचा:convert साँचा:convert 974
22 त्रिपुरा साँचा:nts
(0.30%)
साँचा:flag/core 14.7% साँचा:nts
(73.82%)
साँचा:nts
(26.18%)
साँचा:convert साँचा:convert 961
23 मेघालय साँचा:nts
(0.24%)
साँचा:flag 27.8% साँचा:nts
(79.92%)
साँचा:nts
(20.08%)
साँचा:convert साँचा:convert 986
24 मणिपुरसाँचा:ref साँचा:nts
(0.22%)
साँचा:flag/core 18.7% साँचा:nts
(79.79%)
साँचा:nts
(20.21%)
साँचा:convert साँचा:convert 987
25 नागालैण्ड साँचा:nts
(0.16%)
साँचा:flag/core -0.5% साँचा:nts
(71.03%)
साँचा:nts
(28.97%)
साँचा:convert साँचा:convert 931
26 गोआ साँचा:nts
(0.12%)
साँचा:flag 8.2% साँचा:nts
(37.83%)
साँचा:nts
(62.17%)
साँचा:convert साँचा:convert 968
27 अरुणाचल प्रदेश साँचा:nts
(0.11%)
साँचा:flag/core 25.9% साँचा:nts
(77.33%)
साँचा:nts
(22.67%)
साँचा:convert साँचा:convert 920
28 मिज़ोरम साँचा:nts
(0.09%)
साँचा:flag/core 22.8% साँचा:nts
(48.49%)
साँचा:nts
(51.51%)
साँचा:convert साँचा:convert 975
29 सिक्किम साँचा:nts
(0.05%)
साँचा:flag/core 12.4% साँचा:nts
(75.03%)
साँचा:nts
(24.97%)
साँचा:convert साँचा:convert 889
&0000000000000029.000000NCT दिल्ली साँचा:nts
(1.38%)
साँचा:flag 21% साँचा:nts
(02.50%)
साँचा:nts
(97.50%)
साँचा:convert साँचा:convert 866
&0000000000000030.000000के॰प्र॰ क्षेत्र1 पुदुच्चेरी साँचा:nts
(0.10%)
साँचा:flag/core 27.7% साँचा:nts
(31.69%)
साँचा:nts
(68.31%)
साँचा:convert साँचा:convert 1,038
&0000000000000031.000000के॰प्र॰ क्षेत्र2 चंडीगढ़ साँचा:nts
(0.09%)
साँचा:flag/core 17.1% साँचा:nts
(02.75%)
साँचा:nts
(97.25%)
साँचा:convert साँचा:convert 818
&0000000000000032.000000के॰प्र॰ क्षेत्र3 अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह साँचा:nts
(0.03%)
साँचा:flag/core 6.7% साँचा:nts
(64.33%)
साँचा:nts
(35.67%)
साँचा:convert साँचा:convert 878
&0000000000000033.000000के॰प्र॰ क्षेत्र4 दादर और नागर हवेली साँचा:nts
(0.03%)
साँचा:flag 55.5% साँचा:nts
(53.38%)
साँचा:nts
(46.62%)
साँचा:convert साँचा:convert 775
&0000000000000034.000000के॰प्र॰ क्षेत्र5 दमन और दीव साँचा:nts
(0.02%)
साँचा:flag 53.5% साँचा:nts
(24.84%)
साँचा:nts
(75.16%)
साँचा:convert साँचा:convert 618
&0000000000000035.000000के॰प्र॰ क्षेत्र6 लक्षद्वीप साँचा:nts
(0.01%)
साँचा:flag 6.2% साँचा:nts
(21.92%)
साँचा:nts
(78.08%)
साँचा:convert साँचा:convert 946
Total भारत 1,210,193,422
(100%)
साँचा:flag 17.64% 833,087,662
(68.84%)
377,105,760
(31.16%)
साँचा:convert साँचा:convert 943

इन्हें भी देखें

सन्दर्भ